Η συμμετοχή σε μια ομάδα δεν απαιτεί κάποια ιδιαίτερη γνώση, αλλά ο συντονισμός της δεν μπορεί να στηρίζεται σε αυτοσχεδιασμούς. Ο συντονιστής μιας ομάδας χρειάζεται να έχει ιδιαίτερες γνώσεις και εμπειρίες. Οι καλές δεξιότητες συντονισμού είναι πολύ σημαντικές για την αποτελεσματική λειτουργία της ομάδας. Για την απόκτηση των δεξιοτήτων αυτών απαραίτητη προϋπόθεση του καλού συντονιστή είναι η κατάκτηση κάποιων γνώσεων σχετικά με τη θεωρία των ομάδων (group theory) και τους ρόλους που οι άνθρωποι παίζουν στις ομάδες, ώστε να είναι σε θέση να χειριστεί πιθανές δύσκολες καταστάσεις. Οι ομάδες χαρακτηρίζονται από λειτουργίες που εμφανίζονται ανάλογα με τις συνθήκες σύνθεσης και εξέλιξής τους.
Η θεωρία των ομάδων υποστηρίζει ότι οι οργανωμένες ομάδες έχουν δύο λειτουργίες, οι οποίες είναι απαραίτητες ώστε η ομάδα να λειτουργεί αποτελεσματικά. Αυτές οι δύο λειτουργίες είναι η λειτουργία της εκτέλεσης έργου (task function) και η λειτουργία της ομάδας (team function). Η λειτουργία εκτέλεσης έργου συχνά περιγράφεται ως «να κάνουμε αυτό που χρειάζεται». Για τον λόγο αυτό χρειάζεται να διδαχθεί η απαραίτητη ύλη με διαφορετικές τεχνικές και να δοθεί η ευκαιρία στους ανθρώπους που τη διδάσκονται να την εφαρμόσουν. Η λειτουργία της ομάδας συχνά περιγράφεται ως η διαμόρφωση της συνοχής της ομάδας ή η εκπλήρωση των κοινωνικών και συναισθηματικών αναγκών της ομάδας. Οι ανάγκες της ομάδας ικανοποιούνται με το μοίρασμα του χρόνου, τα πιθανά διαλείμματα της ομάδας και τις ασκήσεις των υποομάδων (Crary, 1993).
Το πρώτο είδος λειτουργίας, η λειτουργία εκτέλεσης/υλοποίησης έργου, συνίσταται στις ακόλουθες επιμέρους λειτουργίες, οι οποίες ευνοούν την επίτευξη έργου:
- Πρωτοβουλία: Τα μέλη της ομάδας προτείνουν εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης στο εκάστοτε θέμα που απασχολεί την ομάδα.
- Αναζήτηση πληροφοριών: Η ομάδα επιζητά πληροφορίες για να ενημερωθεί για το προς συζήτηση θέμα.
- Παροχή πληροφοριών: Η ομάδα παρέχει πληροφορίες για το προς συζήτηση θέμα.
- Έκφραση απόψεων: Τα μέλη της ομάδας εκφράζουν τις δικές τους προσωπικές απόψεις μέσα στην ομάδα.
- Διευκρίνιση: Τα μέλη της ομάδας ζητούν διευκρινίσεις και εκφράζουν τις απορίες τους.
- Επεξεργασία: Τα μέλη της ομάδας εμπλουτίζουν το προς συζήτηση θέμα με τις εμπειρίες τους και την παράθεση σχετικών παραδειγμάτων.
- Προσανατολισμός: Παρέχονται διευκρινίσεις ως προς τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο προς συζήτηση θέμα και στους στόχους της ομάδας.
- Έλεγχος: Διερεύνηση σχετικά με το αν η ομάδα είναι έτοιμη να πάρει κάποια απόφαση ή να προχωρήσει σε κάποια ενέργεια.
- Ανακεφαλαίωση: Συνόψιση του θέματος που έχει συζητηθεί και των κυριότερων σημείων που προέκυψαν.
Το δεύτερο είδος λειτουργίας, η λειτουργία της ομάδας, που είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της συνοχής της ομάδας, συνίσταται στις ακόλουθες επιμέρους λειτουργίες (Jaques, 2004):
- Ενθάρρυνση: Είναι σημαντικό για τον συντονιστή να είναι φιλικός, να επιδεικνύει ζεστασιά και ευαισθησία προς τα υπόλοιπα μέλη.
- Διαμεσολάβηση: Να συζητά τις διαφορετικές απόψεις και να επιδεικνύει ανεκτικότητα ως προς τη διαφορετικότητα και αποδοχή.
- Συντονισμός: Να προσπαθεί να διευκολύνει όλα τα μέλη της ομάδας να νιώθουν άνετα να εκφραστούν.
- Καθορισμός κανόνων: Να προτείνει κανόνες και όρια για τη διασφάλιση της ομαλής λειτουργίας της ομάδας.
- Παρακολούθηση: Να παρακολουθεί τους ρυθμούς της ομάδας, αποδεχόμενος τις διαφορετικές ιδέες των μελών και ενεργώντας ως καλός ακροατής.
- Μείωση της έντασης: Να μπορεί να κατευνάζει τα πνεύματα όταν οξύνονται.
Για να επιτευχθούν οι παραπάνω λειτουργίες, μια ομάδα περνά από κάποια στάδια ανάπτυξης, ανεξαρτήτως από το είδος της ή το είδος της ηγεσίας/συντονισμού. Καθένα από αυτά τα στάδια ανάπτυξης έχει ξεχωριστές απαιτήσεις σχετικά με τις λειτουργίες της ομάδας. Σε γενικές γραμμές, κάθε ομάδα έχει ένα αρχικό στάδιο, ένα μεσαίο στάδιο ή στάδιο εργασίας και ένα τελικό στάδιο. Το αρχικό στάδιο χαρακτηρίζεται από το άγχος των μελών σχετικά με την εξοικείωσή τους με την ομαδική διαδικασία και με τα μέλη της ομάδας. Το μεσαίο στάδιο χαρακτηρίζεται από την εστίαση στην ομάδα. Αν και κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου παρατηρούνται συγκρούσεις μεταξύ των μελών, το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η συνοχή της ομάδας. Το τελικό στάδιο είναι η διαδικασία λήξης της ομάδας. Τα μέλη αποχαιρετούν την ομάδα και διαχειρίζονται τα συναισθήματα που σχετίζονται με τη λήξη της.
Οι περισσότερες προσεγγίσεις υποστηρίζουν ότι κάθε ομάδα διανύει από τρία έως έξι στάδια ανάπτυξης. Σε κάθε στάδιο η ομάδα καλείται να διαχειριστεί θέματα ηγεσίας, ισχύος και διαπροσωπικών σχέσεων, όπως ακριβώς δηλαδή και κάθε άνθρωπος από τη στιγμή της γέννησής του μέχρι το τέλος της ζωής του.
Σύμφωνα με τους Blanchet και Trognon (2002), η ομάδα είναι ένα εξελικτικό σύστημα που περιλαμβάνει 6 στάδια:
- Τη δέσμευση: Η δέσμευση χαρακτηρίζεται από τη διαδικασία της ένταξης των μελών στην ομάδα, κατά την οποία αυτά προσπαθούν να αντιληφθούν τους τρόπους και τις συμπεριφορές που είναι αποδεκτές από την ομάδα.
- Τη διαφοροποίηση: Η διαφοροποίηση αφορά την προσπάθεια των μελών για προβολή στην ομάδα, ώστε να αναγνωριστούν από αυτή και να ξεχωρίσουν ενώ, ταυτόχρονα, μαθαίνουν να συντονίζονται και να συνεργάζονται με τα υπόλοιπα μέλη.
- Την εξατομίκευση: Κατά τη φάση αυτή τα μέλη αισθάνονται πλέον ασφαλή ότι δεν πρόκειται να αφομοιωθούν από την ομάδα.
- Τη μεταβίβαση: Κατά τη φάση της μεταβίβασης, τα μέλη προσφέρουν στην ομάδα, ώστε να επιτευχθούν οι σκοποί της.
- Την αμοιβαιότητα: Τα μέλη αλληλοβοηθούνται και συνεργάζονται δημιουργικά, παράγοντας έργο που θα οδηγήσει στην επίτευξη των σκοπών της ομάδας.
- Τη λύση ή την τελική φάση της ομάδας: Κατά τη φάση αυτή τα μέλη αρχίζουν να αναζητούν νέους στόχους και τρόπους συνεργασίας ή αρχίζουν να προσπαθούν να αποδεσμευτούν από την ομάδα, καθώς αυτή έχει εκπληρώσει τους σκοπούς της.
Στις εκπαιδευτικές ομάδες οι περισσότεροι ερευνητές υποστηρίζουν ότι κάθε ομάδα διανύει πέντε στάδια ανάπτυξης: τον σχηματισμό (forming), τη διαμόρφωση κανόνων/νορμοθέτηση (norming) τον καταιγισμό (storming), την εκτέλεση καθηκόντων/δράση (performing) και τον τερματισμό/πένθος (adjourning/mourning) (Tuckman, 1965. Curran, 1989, ό.π. Campbell και Palm, 2004).
1. Σχηματισμός (Forming). Σε αυτό το στάδιο, τα άτομα είναι εξαρτημένα από τον συντονιστή και δεν έχουν εμφανιστεί ακόμη οι διαφορές και οι αντιθέσεις μεταξύ τους. Η ομάδα προσπαθεί να διερευνήσει τις προσδοκίες των μελών της, να βρει τον σκοπό και τον προσανατολισμό της. Οι συμμετέχοντες έχουν άγχος και θέλουν να υιοθετούν κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές. Σε αυτό το στάδιο οι συμμετέχοντες επιδιώκουν: α) να γνωριστούν
μεταξύ τους, β) να μάθουν πώς λειτουργεί η ομάδα, γ) να προσδιορίσουν τους στόχους και τις προσδοκίες τους, δ) να βρουν την κοινωνική τους θέση μέσα στην ομάδα.
Περιλαμβάνει τα παρακάτω επιμέρους στάδια:
- Δημιουργία συμβολαίου για την ομάδα. Προσδιορισμός σκοπών και στόχων.
- Διερεύνηση της ταυτότητας της ομάδας (κοινά στοιχεία, ομοιότητες, ξεκαθάρισμα στόχων, διαμόρφωση κανόνων λειτουργίας, ανάδυση αρχηγικών ρόλων και διαχείριση πιθανών αρνητικών συναισθημάτων) και του εαυτού μέσα στην ομάδα (προσωπικός χώρος, αποδοχή, διαφορετικότητα).
Κατά το στάδιο αυτό γίνεται αποσαφήνιση των καθηκόντων και των κανόνων της ομάδας.
2. Διαμόρφωση κανόνων/Νορμοθέτηση (Norming). Κατά το στάδιο αυτό αρχίζουν να αναπτύσσονται δεσμοί εμπιστοσύνης μεταξύ των συμμετεχόντων. Οι κανόνες λειτουργίας της ομάδας έχουν πλέον τεθεί και μέσα από την ανταλλαγή εμπειριών, απόψεων και συναισθημάτων η ομάδα γίνεται πιο παραγωγική. Ωστόσο, συχνά χρειάζεται επαναδιαπραγμάτευση των κανόνων, καθώς αυτοί αποδεικνύονται δυσλειτουργικοί για την ομάδα και δυσχεραίνουν την επικοινωνία μεταξύ των μελών. Τα χαρακτηριστικά των κανόνων της ομάδας είναι: α) οι περισσότεροι κανόνες είναι συνήθως άγραφοι, β) προσδιορίζουν τη συμπεριφορά των μελών της ομάδας, γ) ισχύουν καθ’ όλη τη διάρκεια της λειτουργίας της ομάδας, δ) διαμορφώνονται ανάλογα με τις κοινωνικές σχέσεις, ε) μεταφέρονται στην ομάδα μέσω των μελών της από την ειδική κουλτούρα, στ) επιβάλλονται μέσω του κοινωνικού αποκλεισμού από την ομάδα, ζ) παρέχουν την απαραίτητη ασφάλεια στα μέλη της, η) είναι ιδιαιτέρως σημαντικοί για τη ρύθμιση της λειτουργίας της ομάδας, θ) προσφέρουν εμπιστοσύνη στα μέλη, ι) διασφαλίζουν σεβασμό στις απόψεις των άλλων, σεβασμό στην τήρηση του χρόνου προσέλευσης προς την ομάδα και αποχώρησης από αυτήν
και κατάλληλη ενημέρωση σχετικά με τους λόγους για την πιθανή διακοπή της συμμετοχής σε αυτήν.
Περιλαμβάνει τα παρακάτω επιμέρους στάδια:
- Τα μέλη προχωρούν σε αμοιβαία δέσμευση και ο συντονιστής λειτουργεί σαν μέλος της ομάδας.
- Τα μέλη αισθάνονται ασφάλεια, υποστήριξη και προχωρούν στην αντιμετώπιση των πιο βασικών θεμάτων που τους απασχολούν. Η συνοχή της ομάδας αναδύεται – η ομάδα μιλά με το «εμείς» και όχι με το «εγώ».
Κατά το στάδιο αυτό η ομάδα επιλέγει καθήκοντα που έχουν σχέση με το καλό της ομάδας.
3. Καταιγισμός (Storming). Στο στάδιο αυτό, οι συμμετέχοντες προσπαθούν να αντιμετωπίσουν σε βάθος τα θέματα που προκύπτουν, αφήνοντας κατά μέρος την προσπάθεια
να είναι κοινωνικά αρεστοί και αποδεκτοί. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται διαφωνίες και συγκρούσεις. Οι συμμετέχοντες μπορεί να βιώνουν έντονο άγχος, το οποίο μπορεί να προέρχεται είτε από την έλλειψη σαφήνειας των στόχων της ομάδας και των κοινωνικά αποδεκτών συμπεριφορών είτε από τον φόβο των συμμετεχόντων ότι η ομάδα θα απορρίψει τις ιδέες και τις απόψεις τους. Στο στάδιο αυτό συχνά προκύπτουν αντιπαραθέσεις σχετικά με το ποιος θα έχει τον έλεγχο της ομάδας, τόσο μεταξύ των συμμετεχόντων όσο και μεταξύ συμμετεχόντων και συντονιστή. Επιπλέον, χαρακτηριστική είναι η δημιουργία του φαινομένου του αποδιοπομπαίου τράγου και η στρεβλή πεποίθηση ότι, αν το συγκεκριμένο μέλος δεν υπήρχε στην ομάδα, τότε η ομάδα θα λειτουργούσε υποδειγματικά (Yalom, 2005). Τα χαρακτηριστικά αυτού του σταδίου είναι: α) αρνητικά σχόλια, β) κριτική των συμμετεχόντων προς τον συντονιστή, γ) συγκρούσεις μεταξύ των υποομάδων, δ) αμφισβήτηση του ρόλου του συντονιστή, ε) αντιστάσεις προς τον συντονιστή και την ολοκλήρωση των εργασιών που πρέπει να γίνουν, στ) πόλωση, ζ) συναισθηματική αντίσταση των μελών στις προδιαγραφές του προγράμματος.
Περιλαμβάνει τα παρακάτω επιμέρους στάδια:
- Η πρώτη συνεργατική φάση κατά την οποία τα μέλη αρχίζουν να ανακαλύπτουν τους εαυτούς τους και να προσδιορίζουν προσωπικούς στόχους.
- Συγκρουόμενες επιθυμίες και προσωπικότητες αναπτύσσονται μεταξύ των μελών της ομάδας. Σιγά σιγά δημιουργείται μια αρχική αίσθηση συντροφικότητας.
- Διερευνάται η προσέγγιση μεταξύ των μελών της ομάδας και γίνονται συζητήσεις σχετικά με τις στενές σχέσεις που υπάρχουν εκτός ομάδας. Με συγκρούσεις και αμφισβήτηση διερευνώνται οι δυνατότητες διαμόρφωσης στενών σχέσεων εντός της ομάδας.
Διερευνώνται οι επιπλοκές της οικειότητας, ειδικά σε θέματα εξάρτησης και ανεξαρτησίας. Εγκαθίσταται μια λειτουργική αμοιβαιότητα.
Κατά το στάδιο αυτό αναδύονται συγκρουόμενες προτεραιότητες και αρνητικές αντιδράσεις στις αποφάσεις της ομάδας.
4. Εκτέλεση καθηκόντων/Δράση (Performing). Η δέσμευση, η αποτελεσματικότητα και η συνεργασία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά αυτού του σταδίου της ομάδας ως προς την επίτευξη του επιδιωκόμενου στόχου. Τα όποια προβλήματα διαπροσωπικής φύσης οδεύουν προς την επίλυσή τους.
Περιλαμβάνει τα παρακάτω επιμέρους στάδια:
- Η ομάδα γνωρίζει ότι πλησιάζει το τέλος της λειτουργίας της, αξιολογεί όσα έχει καταφέρει κι έχει μάθει, δίνοντας έμφαση στο πώς αυτά έχουν εφαρμοστεί στη ζωή των μελών της.
- Υψηλό επίπεδο υποστήριξης για τους στόχους των μελών και της ομάδας. Τα μέλη χρειάζεται να διαχειριστούν την επίγνωση του πόσο σημαντικός είναι ο ένας για τον άλλο, ενώ ταυτόχρονα διαπραγματεύονται τον αποχωρισμό και την απώλεια.
Κατά το στάδιο αυτό τα μέλη της ομάδας εκτελούν καθήκοντα και ανεξάρτητα από αυτήν (επιλέγουν και εφαρμόζουν τις καλύτερες λύσεις).
5. Τερματισμός/Πένθος (Adjourning/Mourning). Πρόκειται για το τελευταίο στάδιο της ομάδας. Κατά το στάδιο αυτό οι στόχοι έχουν επιτευχθεί, η εξάρτηση από την ομάδα έχει μειωθεί και η ομάδα βρίσκεται στη φάση του αποχωρισμού και της ολοκλήρωσης του έργου της.
(Παππά, Β. [2019]. Η δυναμική της ομάδας και ο ρόλος του συντονιστή. Η περίπτωση των Σχολών Γονέων. Αθήνα: Οκτώ, σ. 43-51).
