Η έννοια της ματαίωσης αναφέρεται στη συναισθηματική αντίδραση στην αντίθεση, η οποία σχετίζεται με θυμό και απογοήτευση. Η ματαίωση προκύπτει από την αντίσταση που αντιλαμβάνεται κάποιος όταν διαπιστώνει ότι η επιθυμία ή ο στόχος του δεν εκπληρώνεται και είναι πιθανό να εντείνεται όταν αυτή η επιθυμία ή ο στόχος δεν γίνεται αποδεκτός ή παρεμποδίζεται (Crossman και συν., 2009).
Διακρίνουμε δύο είδη ματαίωσης: την εσωτερική και την εξωτερική. Η εσωτερική ματαίωση μπορεί να προκύψει από προκλήσεις ως προς την επίτευξη προσωπικών στόχων, επιθυμιών και αναγκών ή να αφορά ελλείψεις που γίνονται αντιληπτές, όπως η έλλειψη αυτοπεποίθησης ή ο φόβος κοινωνικών καταστάσεων. Επίσης, η σύγκρουση που βιώνει κάποιος όταν θέτει αντικρουόμενους στόχους οι οποίοι εμπλέκονται μεταξύ τους μπορεί να αποτελεί μια εσωτερική πηγή ματαίωσης ή ενόχλησης και μπορεί να δημιουργήσει γνωστική ασυμφωνία (Matz και συν. 2008). Η εξωτερική ματαίωση αφορά τις συνθήκες που είναι έξω από τη σφαίρα ελέγχου ενός ατόμου, όπως ένα δύσκολο έργο που του έχει ανατεθεί να φέρει σε πέρας ή η αίσθηση ότι σπαταλά τον χρόνο του σε κάτι. Τη ματαίωση μπορεί να ακολουθήσει ο θυμός και η επιθετική συμπεριφορά (ως η πιο άμεση και συχνή αντίδραση) ή η απογοήτευση. Επιπλέον, η ματαίωση μπορεί να προκαλέσει και θετικές αντιδράσεις, όπως μεγαλύτερη προσπάθεια και προσήλωση στην επίτευξη ενός στόχου (Jeronimus και συν., 2018). Επίσης, η ματαίωση είναι συνήθως μικρότερης έντασης, όταν το άτομο γνωρίζει εκ των προτέρων ή προσδοκά ότι ο προς επίτευξη στόχος αποτελεί γι’ αυτό πρόκληση.
Κάποιοι άνθρωποι έχουν μεγαλύτερη προδιάθεση στη ματαίωση λόγω ιδιοσυγκρασιακών παραγόντων. Η ιδιοσυγκρασιακής μορφής ματαίωση συσχετίζεται συχνά με αλλαγές που γίνονται αντιληπτές ως προς τη στοργή που λαμβάνει κάποιος σε μία σχέση (Laceulle και συν., 2015).
Η ανοχή στη ματαίωση είναι η ικανότητα κάποιου να αντιστέκεται στο να ματαιώνεται, όταν αντιμετωπίζει κάποια δυσκολία, όταν καλείται να εκτελέσει ένα δύσκολο έργο. Η μικρή ανοχή στη ματαίωση συσχετίζεται με μεγαλύτερη έκφραση θυμού, ενώ η μεγάλη ανοχή στη ματαίωση συσχετίζεται με μικρότερης έντασης θυμό και με μεγαλύτερη επιμονή στην επίτευξη ενός στόχου (Szasz συν., 2010). Για παράδειγμα, ένα παιδί με υψηλή ανοχή στη ματαίωση μπορεί να αντιμετωπίσει δύσκολες προκλήσεις και αποτυχίες, ενώ ένα παιδί με χαμηλή ανοχή στη ματαίωση είναι πιθανό να βιώσει γρήγορα ματαίωση, όταν του ζητηθεί να εκτελέσει ένα έργο μέτριου βαθμού δυσκολίας. Το ίδιο ισχύει και για τους ενήλικες.
Τα πολύ μικρά παιδιά (ιδιαιτέρως από τα 2 έως τα 4 περίπου χρόνια) χαρακτηρίζονται από ελάχιστη ανοχή στη ματαίωση, γι’ αυτό και εμφανίζουν τις γνωστές εκρήξεις οργής (tantrums), που έχουν μεγάλη ένταση, αλλά μικρή συνήθως διάρκεια. Με το πέρασμα των χρόνων και με τη γνωστική ωρίμανση των παιδιών, οι εκρήξεις αυτές μειώνονται σημαντικά. Στην αποτελεσματική αντιμετώπιση των εκρήξεων οργής σημαντική είναι η συμβολή των γονιών, οι οποίοι, μαθαίνοντας στο παιδί δεξιότητες συναισθηματικής αυτορρύθμισης, το οδηγούν στον κατευνασμό του θυμού και της απογοήτευσης που εκφράζει (Παππά, 2022).
Επιπλέον, οι γονείς βιώνουν κι εκείνοι ματαίωση, όταν το παιδί τους εκφράζει θυμό και χρειάζεται να παίξουν έναν ρυθμιστικό ρόλο για να το ηρεμήσουν. Χρειάζεται να είναι εφοδιασμένοι με γνώσεις για το πώς θα αντιμετωπίζουν τέτοιου είδους συμπεριφορές, αλλά και με ψυχραιμία, ώστε να προσφέρουν κατάλληλη συναισθηματική καθοδήγηση στο παιδί τους.
Η γνωστή θεωρία για τη ματαίωση (The Frustration-Aggression theory) του Dollard και των συνεργατών του (1939) υποδηλώνει ότι ο θυμός είναι συνήθως το αποτέλεσμα της ματαίωσης, που προκύπτει από την παρεμπόδιση κάποιας εμπρόθετης ενέργειας και μπορεί να οδηγήσει σε κάποια μορφή επιθετικής συμπεριφοράς. Με άλλα λόγια, το άτομο που παρεμποδίζεται ως προς την επίτευξη ενός στόχου από κάποιον εξωτερικό παράγοντα βιώνει ματαίωση, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στην επιθετική συμπεριφορά.
Ωστόσο, νεότερες έρευνες υποστηρίζουν ότι η ματαίωση δεν οδηγεί απαραιτήτως σε επιθετική συμπεριφορά. Η ματαίωση έχει πολλά κοινά στοιχεία με το τραύμα. Και η ματαίωση και το τραύμα συσχετίζονται με αρνητικές επιδράσεις, που δημιουργούνται στο άτομο βραχυπρόθεσμα, όπως θυμός ή λύπη. Ωστόσο, όπως το τραύμα, έτσι και η ματαίωση μπορεί να έχουν θετικές επιδράσεις στη συμπεριφορά μακροπρόθεσμα. Οι Tedeschi και Calhoun (1996) πρότειναν την έννοια της μετα-τραυματικής ανάπτυξης (post-traumatic growth-PTG) και την προσδιόρισαν ως μια θετική συναισθηματική αλλαγή που βιώνει ένα άτομο όταν ξεπερνά ένα τραυματικό γεγονός. Παρομοίως, οι Staub και Vollhardt (2008) υποστήριξαν ότι ο αλτρουισμός συχνά γεννιέται μετά από τον πόνο που μπορεί να προκαλείται είτε από εξωτερικούς είτε από εσωτερικούς παράγοντες και πρότειναν ένα σχετικό εννοιολογικό μοντέλο (altruism born of suffering). Σύμφωνα με αυτό, οι αρνητικές εμπειρίες ενός ατόμου αυξάνουν τον βαθμό της ενσυναίσθησής του και οδηγούν σε αλτρουιστική συμπεριφορά.
Η ματαίωση είναι μιά κατάσταση που (όπως κάθε κατάσταση) δημιουργείται από κάτι που μας κάνει κάποιος ή από κάτι που κάνουμε εμείς στον ίδιο μας τον εαυτό (Στάινερ, 2006). Η κατάσταση αυτή δημιουργεί συνήθως θυμό, ο οποίος όμως συνήθως συγκαλύπτει ή ακολουθείται από άλλα συναισθήματα, όπως λύπη, ντροπή, απογοήτευση. Η βίωση της ματαίωσης ως αρνητικής εμπειρίας που οδηγεί σε δυσφορικό συναίσθημα και η αύξηση της ανοχής μας σε αυτή είναι χρήσιμη για τη διαμόρφωση της αλτρουιστικής μας συμπεριφοράς, για την ανάπτυξη του αλτρουιστικού μας εαυτού.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Crossman, Angela M.; Sullivan, Margaret Wolan; Hitchcock, Daniel M.; Lewis, Michael (2009). “When frustration is repeated: Behavioral and emotion responses during extinction over time”. Emotion 9 (1): 92-100.
Dollard, J., Miller, N. E., Doob, L. W., Mowrer, O. H., & Sears, R. R. (1939). Frustration and aggression. New Haven, CT: Yale University Press.
Jeronimus et al. (January 2018). “Frustration”. In Zeigler-Hill, V.; Shackelford, T.K. (eds.). Encyclopedia of Personality and Individual Differences. New York: Springer. σσ. 1-8.
Laceulle, O. M.; Jeronimus, B. F.; van Aken, M. A. G.; Ormel, J. (March 2015). “Why Not Everyone Gets Their Fair Share of Stress: Adolescent’S Perceived Relationship Affection Mediates Associations between Temperament and Subsequent Stressful Social Events”. European Journal of Personality 29 (2): 125-137.
Matz, D. C., Hofstedt, P. M. & Wood, W. (2008). “Extraversion as a moderator of the cognitive dissonance associates with disagreement”. Personality and Individual Differences, 45, 401-405.
Παππά, Β. (2022). Επικοινωνία και ενσυναίσθηση. Αθήνα: Οκτώ.
Στάινερ, Κ. (2006). Συναιθηματική νοημοσύνη με καρδιά (μτφρ: Β. Παππά). Αθήνα: Καστανιώτης.
Staub, E., & Vollhardt, J. (2008). “Altruism born of suffering: The roots of caring and helping after victimization and other trauma”. American Journal of Orthopsychiatry 78 (3), 267-280.
Szasz, P.L.; Szentagotai, A.; Hofmann, S. (2010). “The Effect of Emotion Regulation Strategies on Anger”. Behaviour Research and Therapy 49 (2): 114-119.
Tedeschi, R. G., & Calhoun, L. G. (1996). “The Posttraumatic Growth Inventory: Measuring the positive legacy of trauma”. Journal of Traumatic Stress 9 (3), 455-472.
Βασιλική Παππά, MSc, PhD,
Συμβουλευτική ψυχολόγος / ψυχοθεραπεύτρια,
Επιστημονικά υπεύθυνη Σχολών Γονέων
www.sxolesgonewn.gr
www.emotionalintelligence.gr
