Δημιουργικότητα (creativity) είναι η ικανότητα παραγωγής ενός νέου έργου, που είναι επίσης χρήσιμο ή εκτιμάται και από άλλους (Gardner, 1993). Στην παραγωγή αυτού του νέου έργου σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η φαντασία. Το έργο μπορεί να είναι ένα αντικείμενο (π.χ. ένα λογοτεχνικό κείμενο ή ένας πίνακας ζωγραφικής), μια δεξιότητα (το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου), ή μία πράξη (η χρήση ενός εργαλείου με έναν νέο τρόπο). Η παραγωγή αυτού του έργου είναι αποτέλεσμα ενσυνείδητης και καθόλου τυχαίας διαδικασίας (Kaufman & Baer, 2006). Η δημιουργικότητα δεν αφορά μόνο συγκεκριμένους τομείς ή δραστηριότητες που αφορούν την τέχνη. Επιπλέον, δεν αποτελεί εγγενή ικανότητα, αλλά προϊόν εκπαίδευσης και μάθησης. Συνεπώς, πρόκειται για μια εννοιολογική οντότητα που δεν αφορά μόνο εξαιρετικά προικισμένα ή ταλαντούχα άτομα, αλλά όλα τα άτομα, εφόσον βασίζεται στην ενεργοποίηση του δυναμικού και στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων του καθενός.
Τονίσαμε ότι η δημιουργικότητα αφορά όλα τα άτομα και δεν αποτελεί σπάνιο φαινόμενο μόνο των προικισμένων ατόμων. Η διαφοροποίηση μεταξύ των ατόμων είναι ποσοτική, θέμα διαβάθμισης, και όχι ποιοτική (Ξανθάκου, 1998). Κατά μία άποψη, η δημιουργικότητα συνίσταται στην ενεργοποίηση ή στην αναγνώριση εναλλακτικών ιδεών ή πιθανοτήτων ως προς την επίλυση προβλημάτων, στην επικοινωνία μας με τους άλλους ή και σε άλλους τομείς της ζωής μας. Σύμφωνα με άλλη άποψη, δημιουργικότητα είναι να σκεφτόμαστε εκτός πλαισίου, ανακαλύπτοντας νέους τομείς και επεκτείνοντας τα δεδομένα που έχουμε, ώστε να βρούμε λύσεις σε θέματα που μας απασχολούν. Η δημιουργικότητα μπορεί να αφορά τον καλλιτεχνικό ή τον διανοητικό τομέα, αλλά και τον τομέα της καθημερινής ζωής και είναι αλληλένδετη με τη φαντασία (Παρασκευόπουλος, 2004).
Πριν από πολλά χρόνια επικρατούσε η άποψη ότι η δημιουργικότητα αποτελούσε ένα ξεχωριστό προσόν ειδικά προικισμένων ανθρώπων, οι οποίοι είχαν τη δυνατότητα να το αξιοποιούν και να διακρίνονται σε διάφορους τομείς. Με την άποψη αυτή συμφωνούσαν και πολλοί από τους ψυχολόγους. Τα τελευταία χρόνια οι έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί ανατρέπουν την κρατούσα αντίληψη και εστιάζουν την προσοχή τους στις δημιουργικές δυνάμεις που διαθέτει το κάθε άτομο και στις τεχνικές με τις οποίες μπορεί να τις ενεργοποιήσει, προκειμένου η δημιουργική σκέψη να αποτελέσει ένα χρηστικό εργαλείο στην παραγωγή ιδεών, την αντιμετώπιση μικρών αλλά και μεγάλων προβλημάτων, που προκύπτουν ως φυσικό επακόλουθο ενός διαρκώς μεταβαλλόμενου κόσμου. Όλοι οι άνθρωποι μπορούν να βρίσκουν και να χρησιμοποιούν εναλλακτικούς τρόπους επίλυσης ενός προβλήματος ή διαχείρισης μιας κατάστασης που αντιμετωπίζουν στον προσωπικό, κοινωνικό ή επαγγελματικό τομέα.
Η απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων που προάγουν την ευρηματικότητα και την εφευρετικότητα των ατόμων αλλά και η ετοιμότητά τους να αξιοποιούν τις μεθόδους αυτές στην καθημερινή τους ζωή είναι πολύ σημαντική τόσο για τα παιδιά όσο και για τους ενήλικες. Η καθιέρωσή τους στα σχολεία αλλά και η εκπαίδευση των ενηλίκων στη δημιουργική σκέψη και την παραγωγή καινοτόμων πρωτότυπων ιδεών επιβάλλεται από τις ιδιαίτερες συνθήκες που δημιουργούνται στις σύγχρονες κοινωνίες.
Η δημιουργική σκέψη σχετίζεται με την ενεργοποίηση του ανθρώπινου νου να αναζητεί και να βρίσκει νέες, πρωτότυπες ιδέες για την επίλυση διαφόρων προβλημάτων. Ο Guilford (1986) υποστήριξε ότι η νοημοσύνη συνίσταται σε τουλάχιστον πέντε είδη γνωστικών διεργασιών: την πρόσληψη (παρατήρηση, προσοχή, αντίληψη, αποκωδικοποίηση, αναγνώριση και κατανόηση), τη μνήμη (αποθήκευση πληροφοριών και αξιοποίησή τους σε μεταγενέστερο χρόνο), τη συγκλίνουσα/κριτική σκέψη (σύμφωνα με αυτή αναζητείται μία και μοναδική λύση στο προς επίλυση πρόβλημα), την αποκλίνουσα/δημιουργική σκέψη (πολλές, πρωτότυπες εναλλακτικές λύσεις) και την αξιολόγηση.
Η συγκλίνουσα/κριτική σκέψη είναι ο τρόπος σκέψης που επιστρατεύεται για την επίλυση προβλημάτων που απαιτούν μία μόνο λύση. Η συγκλίνουσα/ κριτική σκέψη χρησιμοποιεί την ανάλυση, τη σύγκριση, τη σύνθεση και την ταξινόμηση εννοιών για να φτάσει στην επιθυμητή λύση. Χρησιμοποιείται στην επίλυση προβλημάτων που αφορούν ομοιότητες και διαφορές, γλωσσικές αναλογίες, συμπλήρωση ελλιπών αναλογιών, εικονογραφημένες αναλογίες, αναγνώριση σχέσεων μεταξύ λέξεων, σειρές αριθμών ή συμβόλων, διαρρύθμιση εικόνων, ταξινόμηση εννοιών ή εικόνων, γενικές πληροφορίες, ερμηνεία παροιμιών και συμπλήρωση σχημάτων.
Η αποκλίνουσα/δημιουργική σκέψη είναι πολύ σημαντική για όλους, αλλά κυρίως για τα παιδιά, τα οποία είναι σημαντικό να αναπτύξουν τις δυνατότητές τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Η αποκλίνουσα/δημιουργική σκέψη δε χαρακτηρίζεται μόνο από τους μηχανισμούς της λογικής στους οποίους καταφεύγει η συγκλίνουσα σκέψη, αλλά και από την ευρηματικότητα και την επινοητικότητα, καθώς προσπαθεί να εφεύρει περισσότερους εναλλακτικούς τρόπους επίλυσης ενός προβλήματος. Χρησιμοποιεί τη φαντασία για να εφεύρει πρωτότυπες λύσεις και χαρακτηρίζεται από ελευθερία. Αποτελείται από επιμέρους δημιουργικές ικανότητες, όπως η πνευματική ευχέρεια, η πνευματική ευλυγισία, η πρωτοτυπία, η επεξεργασία ιδεών, η ευαισθησία προς τις προβληματικές καταστάσεις, ο ορισμός του προβλήματος, η αναλογική σκέψη, η οπτικοποίηση, η φαντασία, η ενόραση, η ανάλυση, η σύνθεση και η αξιολόγηση. Έχει παρατηρηθεί ότι γύρω στα εννέα χρόνια, η αποκλίνουσα/δημιουργική σκέψη φθίνει και η συγκλίνουσα/κριτική σκέψη κυριαρχεί. Αυτό συμβαίνει κυρίως λόγω της συμβατικότητας της εκπαίδευσης, η οποία κάθε άλλο παρά ενθαρρύνει τον δημιουργικό τρόπο σκέψης, αλλά επιβραβεύει συγκεκριμένες απαντήσεις και την απομνημόνευση (Claxton, Edwards, & Constantinou, 2006).
Η δημιουργικότητα είναι πολύ σημαντική στην εκπαιδευτική διαδικασία. Οι παιδαγωγοί χρειάζεται να προωθούν τη δημιουργία νέων και χρήσιμων ιδεών και να προκαλούν τη δημιουργική σκέψη ενθαρρύνοντας την εξεύρεση πολλαπλών εναλλακτικών λύσεων. Αυτό μπορεί να καταστεί δυνατό μέσω ανοικτών ερωτήσεων, όπως οι παρακάτω: Πόσες χρήσεις μπορείς να σκεφτείς για ένα φλιτζάνι; Μπορείς να κάνεις μια ζωγραφιά που να περιλαμβάνει μια γάτα, ένα όχημα πυροσβεστικής και μια μπανάνα; Ποια είναι η πιο ασυνήθιστη χρήση που μπορείς να σκεφτείς για ένα παπούτσι; (Torrance, 1992. Kim, 2006). Για να μπορέσει ένα παιδί να σκεφτεί δημιουργικά, χρειάζεται να έχει γνώση των αντικειμένων στα οποία αναφέρονται οι παραπάνω ερωτήσεις, δηλαδή η αποκλίνουσα/δημιουργική σκέψη βασίζεται εν μέρει πάνω στη συγκλίνουσα, η οποία εστιάζει στον λογικό συλλογισμό για ιδέες και εμπειρίες που οδηγούν σε συγκεκριμένες απαντήσεις. Συνεπώς, με την ενίσχυση της συγκλίνουσας σκέψης το σχολείο ενισχύει επίσης έμμεσα και τη δημιουργική σκέψη. Ωστόσο, η υπερβολική ενίσχυση της συγκλίνουσας σκέψης μπορεί να αποθαρρύνει την αποκλίνουσα/δημιουργική σκέψη (Sternberg, 2003. Cropley, 2006).
Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι η δημιουργική σκέψη ανθίζει όταν το άτομο νιώθει ελεύθερο να εκφραστεί, χωρίς να νοιάζεται για τη γνώμη και την άποψη των άλλων (Brophy, 2004). Συνεπώς, όταν η μαθησιακή διαδικασία περιλαμβάνει την αξιολόγηση, η δημιουργική σκέψη δεν μπορεί να ανθίσει, κάτι που χρειάζεται να λάβουν σοβαρά υπόψη τους όλοι οι εκπαιδευτικοί. Απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσουν οι εκπαιδευτικοί να συμβάλουν στην ανάπτυξη της δημιουργικής σκέψης των παιδιών είναι να αναπτύξουν οι ίδιοι τη δική τους δημιουργική σκέψη. Τέλος, επίσης σημαντική είναι η ανάπτυξη της δημιουργικής σκέψης των γονιών, ώστε να αποτελούν θετικό πρότυπο για τα παιδιά τους. Η εξεύρεση εναλλακτικών λύσεων σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας είναι ιδιαίτερα σημαντική τόσο για τον γονιό όσο και για τη σχέση του με το παιδί του. Σε αυτό συμβάλλουν σημαντικά οι ομάδες Σχολών Γονέων, οι οποίες έρχονται να αναδείξουν τη σημασία της δημιουργικής σκέψης και να βοηθήσουν τους γονείς να εξελίξουν τη δημιουργικότητά τους (Παππά, 2013)
Βιβλιογραφικές παραπομπές
Brophy, J. (2004). Motivating students to learn (2nd edition). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Claxton, G., Edwards, L., & Constantinou, V. (2006). “Cultivating creative mentalities: A framework for education”. Thinking Skills and Creativity, 1(1), 57-61.
Cropley, A. (2006). “In praise of convergent thinking”. Creativity Research Journal, 18(1), 291-404.
Gardner, H. (1993). Creative minds. New York: Basic Books.
Guilford, J. P. (1986). Creative talents: Their nature, uses and development. Bufallo, NY: Bearly Limited.
Kaufman, J. & Baer, J. (2006). Creativity and reason in cognitive development. New York: Cambridge University Press.
Kim, K. (2006). “Is creativity unidimensional or multidimensional? Analysis of Torrance Tests of Creative Thinking”. Creativity Research Journal, 18(1), 251-259.
Ξανθάκου, Γ. (1998). Η δημιουργική σκέψη και μάθηση. Ένα πρόγραμμα εφαρμογών Δημιουργικών μεθόδων στο μάθημα της Γλώσσας. Διδακτορική Διατριβή, Τομέας Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Παππά, Β. (2013). Η λογική των συναισθημάτων. Συναισθηματική ανάπτυξη και συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα: Οκτώ.
Παππά, Β. (2017). Επάγγελμα Γονέας. Τύποι γονέων και συμπεριφορά παιδιών και εφήβων. Αθήνα: Οκτώ.
Sternberg, R. (2003). Wisdom, intelligence, and creativity synthesized. New York: Cambridge University Press.
Torrance, E. (1992). Torrance Tests of Creative Thinking. Bensenville, IL: Scholastic Testing Service.
Παρασκευόπουλος, Ι. Ν. (2004). Δημιουργική Σκέψη στο Σχολείο και στην Οικογένεια. Αθήνα.
Βασιλική Παππά, MSc, PhD,
Συμβουλευτική ψυχολόγος,
Επιστημονικά υπεύθυνη Σχολών Γονέων
