You are currently viewing Από την παραδοσιακή στην πυρηνική οικογένεια

Από την παραδοσιακή στην πυρηνική οικογένεια

Ο πιο βασικός και πρωταρχικός κοινωνικός φορέας που ευθύνεται για την ανατροφή του παιδιού είναι η οικογένεια. Η οικογένεια αποτελεί το φορέα διαμόρφωσης των αξιών του παιδιού, καθώς επίσης και το φορέα μεταβίβασης των κοινωνικών θεσμών, αλλά και των ηθών και των εθίμων της κοινότητας (Γεώργας, 1990). Επιπλέον, η οικογένεια αποτελεί τον πιο σημαντικό φορέα αγωγής του παιδιού (Χουρδάκη, 2000).
Η πολυσυζητημένη κρίση των αξιών στη σημερινή κοινωνία, και ιδιαίτερα στην ελληνική κοινωνία, δε θα μπορούσε να έχει αφήσει ανεπηρέαστη την οικογένεια, ως βασικό κοινωνικό θεσμό. Η κρίση αυτή που υφίσταται η ελληνική κοινωνία τα τελευταία πενήντα χρόνια, είναι ένα θέμα που έχει επανειλημμένα απασχολήσει και απασχολεί τους ψυχολόγους, κοινωνιολόγους και κοινωνικούς ανθρωπολόγους (Γεώργας, 1999). Η ελληνική παραδοσιακή αγροτική οικογένεια ήταν η πατριαρχική-εκτεταμένη οικογένεια, την οποία χαρακτήριζε η αυστηρή ιεράρχηση των ρόλων των μελών της (Δουμάνη, 1983. Κατάκη, 1984, 1995. Μουσούρου, 1976, 1981, 1983, 1985, 1996). Το μεγάλο κύμα εσωτερικής μετανάστευσης κατά τις δεκαετίες του ’50-’60 από τις μικρές κοινότητες της επαρχίας προς τις αστικές περιοχές και την Αθήνα έχει αλλάξει την κατανομή του πληθυσμού και το είδος κατοικίας (Γεώργας, 1999).

Η «κρίση» που διανύει η σύγχρονη οικογένεια, όπως όλοι οι σημαντικοί κοινωνικοί θεσμοί, αποτέλεσε και αποτελεί αντικείμενο μελέτης, ερευνών, θέμα πολυάριθμων συγγραμμάτων και συνεδρίων διεθνώς. Αυτή επικεντρώνεται σε φαινόμενα που σχετίζονται με τις αλλαγές που έχουν συμβεί στη δομή της οικογένειας, στο θεσμό του γάμου, αλλά και στις τάσεις των κύριων δημογραφικών δεικτών.

Στην παραδοσιακή κοινωνία σκοπός της οικογένειας ήταν η οικονομική και βιολογική επιβίωση της ευρείας οικογένειας. Στη βιομηχανική εποχή ο σκοπός της περιορίζεται στη βιολογική και οικονομική επιβίωση της πυρηνικής οικογένειας (Κατάκη, 1984). Σύμφωνα με την Μουσούρου (2003) η μορφή της σύγχρονης οικογένειας στις βιομηχανικές κοινωνίες είναι η συζυγική, η οποία αντιδιαστέλλεται προς την παραδοσιακή μορφή οικογένειας (που συναντάμε στις αγροτικές-γεωργικές και προ-βιομηχανικές κοινωνίες), η οποία αποτελούνταν από πολλές συζυγικές οικογένειες που συνιστούσαν μία οικονομική μονάδα. Η οικογένεια από παραδοσιακή-πατριαρχική γίνεται πυρηνική, στην οποία η σύζυγος παίζει αποφασιστικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων. Όπως έχει βρεθεί και σε παλαιότερη έρευνα της Σαφιλίου-Rothschild (1970), όταν η σύζυγος μπαίνει στην αγορά εργασίας, αποκτά μεγαλύτερη εξουσία. Από την ίδια έρευνα προέκυψε ότι η εξουσία του συζύγου είναι τόσο μικρότερη όσο υψηλότερο είναι το επαγγελματικό και μορφωτικό του επίπεδο (Μουσούρου, 1993). Σε έρευνες που διεξήχθησαν στον ελληνικό χώρο, βρέθηκε ότι η μετάβαση από την παραδοσιακή στην πυρηνική οικογένεια είχε ως συνέπειες: α) τη μεταβολή των αξιών από συλλογικές σε ατομικιστικές, β) παρατηρείται ότι οι κάτοικοι των αστικών κέντρων ασπάζονται και τηρούν λιγότερο τις παραδοσιακές αξίες και γ) οι αξίες που είναι συναφείς με την παραδοσιακή οικογένεια αποτελούν αιτία συγκρούσεων μεταξύ των μελών της (Georgas, 1993).

Η τεχνολογική και βιομηχανική ανάπτυξη επηρέασε τη δομή της οικογένειας με αποτέλεσμα το σύστημα που βασιζόταν στις σχέσεις αίματος να αντικατασταθεί από ένα νέο, στο οποίο κυριαρχούν οι συζυγικοί δεσμοί. Επίσης, η επιρροή της οικογένειας στα μέλη της μειώθηκε, καθώς οι δεσμοί μεταξύ τους χαλάρωσαν, αφού το νέο κοινωνικό σύστημα απαιτούσε ανεξαρτησία του ατόμου από την πρωτογενή ομάδα (Γκιζέλης και συν., 1984).

Ο σύγχρονος τύπος οικογενειακής οργάνωσης είναι η πυρηνική οικογένεια, η οποία αποτελεί καθολικό φαινόμενο. Σύμφωνα με την Μουσούρου (1989) οι λειτουργίες της σύγχρονης οικογένειας συνοψίζονται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) αναπαραγωγικές, β) οικονομικές, γ) εκπαιδευτικές και δ) ψυχολογικές. Ενώ στην προβιομηχανική παραδοσιακή κοινωνία η εκτεταμένη οικογένεια έφερε ευθύνη για τη μικρή οικογένεια (πυρηνική οικογένεια), σήμερα, η πυρηνική οικογένεια εξαρτάται αποκλειστικά από τον εαυτό της (Κορώσης, 1997).

Στη σύγχρονη πυρηνική οικογένεια το παιδί παίρνει τη θέση ενός εξατομικευμένου υποκειμένου, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 1950, οπότε και εμφανίστηκε μία αυξητική τάση όσον αφορά στη σημασία που προσδόθηκε στην παιδική προσωπικότητα, με αποτέλεσμα η σύγχρονη οικογένεια να χαρακτηρίζεται ως παιδοκεντρική.

Σε σχετικές μελέτες που έγιναν για τη διερεύνηση των μεταβολών της δομής της ελληνικής οικογένειας σε σχέση με ψυχολογικές μεταβλητές, βρέθηκε ότι οι παραδοσιακές οικογενειακές αξίες που αναφέρονται στους ιεραρχικούς ρόλους του πατέρα και της μητέρας απορρίπτονται γενικά από τους εφήβους και τους νέους σε σύγκριση με τους γονείς (Γεώργας, 1986. Georgas, 1989, 1991). Η μεταβολή της δομής της εκτεταμένης οικογένειας έχει οδηγήσει στην απόρριψη των συναφών με τη δομή αυτή αξιών και στην υιοθέτηση της δομής της πυρηνικής οικογένειας στις αστικές περιοχές με ατομικιστικές αξίες. Ωστόσο, άλλες αξίες που συνδέονται με τις ευθύνες των γονέων προς τα παιδιά αλλά και με τις υποχρεώσεις των παιδιών προς την οικογένεια και τους συγγενείς δεν απορρίφθηκαν από εφήβους, αντιθέτως οι νέοι συμφώνησαν με αυτές τις αξίες (Γεώργας, 1988, 1999).

Οι νέοι απορρίπτουν τις οικογενειακές αξίες που σχετίζονται με την κοινωνική δύναμη στην οικογένεια και πιο συγκεκριμένα με την άσκηση εξουσίας του πατέρα-άνδρα στη μητέρα-γυναίκα, ενώ συμφωνούν με παραδοσιακές αξίες που σχετίζονται με την αλληλοβοήθεια, το σεβασμό, τις υποχρεώσεις προς γονείς και συγγενείς κ.ά. Τα παραπάνω ευρήματα συνάδουν με αντίστοιχα ευρήματα διαπολιτισμικών ερευνών που συγκρίνουν τους Έλληνες με άλλους λαούς ως προς τις αξίες τους (Georgas & Kalantzi-Azizi, 1992. Γεώργας, 1999).

Οι αλλαγές που πλήττουν άμεσα τη διαμόρφωση και τη μορφοποίηση της σύγχρονης οικογένειας, της οικογένειας της μεταβιομηχανικής εποχής, συσχετίζονται άμεσα με τις αλλαγές που έχουν επισυμβεί στο θεσμό του γάμου. Συγκεκριμένα, στα πλαίσια του γάμου παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες σαφής μείωση των γεννήσεων (η οποία είναι πιο εμφανής από το 1980 και μετά), αλλά και μείωση του αριθμού των γάμων, καθώς και αύξηση του μέσου όρου ηλικίας της γυναίκας κατά τον πρώτο γάμο, επιμήκυνση της περιόδου ανάμεσα στο γάμο και τη γέννηση του πρώτου παιδιού και αύξηση του αριθμού των διαζυγίων και των νέων γάμων. Εκτός όλων των παραπάνω, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία αύξηση του αριθμού των ζευγαριών που συμβιώνουν και των παιδιών εκτός γάμου. Επίσης, σημειώνονται αλλαγές στη δομή της οικογένειας. Πιο συγκεκριμένα, έχει αλλάξει ο αριθμός, το μέγεθος, η διαμόρφωση και η σύνθεση των νοικοκυριών. Έτσι, από την «κρίση της οικογένειας» περνάμε στα «νέα μοντέλα οικογενειακής οργάνωσης» (Κογκίδου, 1995).

Είναι πλέον γεγονός ότι οι παραδοσιακές μορφές οικογένειας (π.χ. γονείς με ένα ή δύο παιδιά, γονείς με παιδιά και ένας ή δύο ηλικιωμένοι) τείνουν να εκλείψουν. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πολύτεκνες οικογένειες μειώθηκαν κατά 20-25% τα τελευταία χρόνια, ενώ τα μονομελή νοικοκυριά αυξήθηκαν δραματικά. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα δεδομένα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, η απογραφή του 2011 κατέγραψε 4.134.540 νοικοκυριά, έναντι 2.974.450 του 1981. Το 2011 δηλώθηκαν 1.061.547

μονομελή νοικοκυριά (έναντι 434.290 το 1981), 1.218.466 διμελή (έναντι 734.510), 817.921 τριμελή (έναντι 601.150), 726.554 τετραμελή (έναντι 713.980) και 310.052 με πέντε και περισσότερα μέλη, έναντι 490.520 το 1981.

Άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό για τη δομή της σύγχρονης οικογένειας είναι ότι ο αριθμός των διαζυγίων τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί δραματικά. Σε αυτό έχει συμβάλει σημαντικά τόσο η αλλαγή του σχετικού θεσμικού πλαισίου, σύμφωνα με το οποίο η διαδικασία του διαζυγίου είναι πολύ πιο σύντομη και εύκολη όταν γίνεται συναινετικά, όσο και οι διάφορες κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες, οι οποίες ωθούν συχνά το ζευγάρι να καταφύγει αβίαστα στη λύση του διαζυγίου (Παππά, 2003α). Χαρακτηριστική είναι επίσης στην εποχή μας η δημιουργία νέων οικογενειών μετά από δεύτερο γάμο, η οποία αποτελεί όλο και πιο συχνό φαινόμενο. Μεγάλη αύξηση έχει ακόμα παρατηρηθεί στον αριθμό των μικτών γάμων (μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών εθνοτήτων ή θρησκευμάτων) όπως επίσης και των οικογενειών χωρίς γάμο, δηλαδή ζευγάρια που συμβιώνουν με ή χωρίς παιδιά.

Επιπλέον, στην κλασική μορφή της παραδοσιακής πυρηνικής οικογένειας, συναντάμε πολλές και διαφορετικές επιμέρους δομές: α) την οικογένεια με την παραδοσιακή κατανομή των ρόλων, όπου ο σύζυγος έχει την οικονομική ευθύνη του σπιτιού και η σύζυγος την ευθύνη των παιδιών και του νοικοκυριού, β) την οικογένεια με ημι-παραδοσιακή κατανομή των ρόλων, όπου ο σύζυγος και η σύζυγος εργάζονται, αλλά η σύζυγος έχει επωμισθεί και τις δουλειές του σπιτιού (δομή που συναντάται μόνο στα πλαίσια της ελληνικής οικογένειας) και, τέλος, γ) την οικογένεια διπλής σταδιοδρομίας, όπου και οι δύο σύζυγοι εργάζονται και επιπλέον μοιράζονται τις δουλειές του σπιτιού (μία δομή οικογένειας που προσιδιάζει περισσότερο στα πρότυπα των δυτικών κοινωνιών και που σιγά-σιγά αρχίζει να συναντάται και στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία).

Τέλος, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης ελληνικής οικογένειας είναι η μείωση της δυναμικότητάς της. Κατά μέσο όρο, οι γονείς σήμερα αποκτούν ένα παιδί. Η μείωση των μελών της οικογένειας δεν είναι ανεξάρτητη από τις ευρύτερες κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες. Τα ζευγάρια σήμερα επικαλούνται ως βασική αιτία την ανεπάρκεια οικονομικών πόρων και την έλλειψη χρόνου. Η Τεπέρογλου αναφέρει χαρακτηριστικά:

Οι νέοι γονείς δεν έχουν επίγνωση της σημασίας της σωστής διαπαιδαγώγησης του παιδιού, καθώς περιστρέφονται γύρω από το σύμπαν του εαυτού τους. Φορτώνουν το παιδί με γλώσσες και δραστηριότητες και οι ίδιοι ουσιαστικά.το πηγαινοφέρνουν. Πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι μόλις το 4% των Ελλήνων ανδρών περνούν χρόνο με το παιδί τους το Σαββατοκύριακο, έναντι 40% των Δανών. Ταυτόχρονα, ο νέος γονιός δεν αντιμετωπίζει το παιδί ως συναισθηματική επένδυση ούτε είναι αισιόδοξος απέναντι στις συνθήκες που το παιδί θα αντιμετωπίσει. Η γενιά του ’40 πολλές φορές αναρωτιέται πώς οι γονείς τους έκαναν τόσα παιδιά βγαίνοντας από το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και η απάντηση είναι απλή: κοιτούσαν με αισιοδοξία το μέλλον. Σήμερα το παιδί απλώς εξασφαλίζει στους γονείς του την κοινωνική αποδοχή. Προσωπικά, το στοιχείο αυτό με φοβίζει (Η Καθημερινή, 24-4-2005, σελ. 28).

(Από το βιβλίο “Επάγγελμα Γονέας. Τύποι Γονέων και Συμπεριφορά παιδιών και Εφήβων” της Βασιλικής Παππά, σ. 19-26, Αθήνα: Οκτώ).

Αφήστε μια απάντηση